Povelja Marije Terezije – zašto slavimo 1. septembar

Privilegija je doneta u Beču 22. januara 1779. godine i njome je dotadašnja privilegovana komorska varoš Sent Marija dobila ime Marija Tereziopolis i postala slobodan, kraljevski, privilegovani grad. Povelja je prvi put objavljena javnim čitanjem pred Gradskim većem, Izabranom opštinom i narodom okupljenim u velikom broju 22. maja, zatim i na svečanosti elibertacije 1. septembra 1779.

Posle intitulacije (imenovanja izdavača), u samom uvodu sledi izlaganje opšte moralne misli o vladarima i podanicima, potom taksativno i hronološko nabrajanje onih zasluga Subotičana koje su neposrednije uticale na izdavanje privilegije (učešće u ratovima protiv Turaka), zatim osvrt na očekivane koristi za zemlju, vladara i narod koji će proisteći iz ovog pravnog čina.

- “Mi Marija Terezija po milosti božjoj carica - udova Rimljana, kraljica Mađarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske itd., itd., ovim obaveštavamo i objavljujemo svakome koga se tiče... pošto su nas naši verni građani i stanovnici privilegovanog komorskog grada Sent Marija, smeštenog u Bačkoj županiji, ranije zvanog Szabatka, godine 1743. oslobođenog vojne uprave, te u smislu otadžbinskih zakona stvarno, efektivno i u celini uključenog u nadležnost Kraljevstva i napred pomenute Bačke županije, a do sada posedovanog od strane naše državne blagajne, u njihovo zajedničko ime najponiznije molili da naš napred pomenuti privilegovani grad uzdignemo na stepen Slobodnog kraljevskog grada i da ga primimo i ubrojimo među ostale gradove našeg kraljevstva Ugarske...“

Potom sledi 20. tačaka Povelje, među kojima izdvajamo:

• slobodnom kraljevskom gradu dozvoljeno je da koristi i uživa u privilegijama koje imaju drugi slobodni kraljevski gradovi i kao takav ulazi u četvrti stalež kraljevstva sa pravom zasedanja i glasa, te se uključuje u sledeća zasedanja Sabora na kojima se donose zakoni kraljevstva;
  
  
• Magistrat i građani ovoga grada smatraju se pravim i nesumnjivim plemićem Kraljevstva; sami građani po obrascu drugih slobodnih kraljevskih gradova, snabdeveni potrebnom gradskom ispravom, biće slobodni i izuzeti od plaćanja carine i poreza, ali ne i tridesetine;

• javne dažbine dužni su da predaju i podnose, svi pojedinci, bilo kog staleža i imovnog stanja, koji poseduju gradsko zemljište i koriste građanske povlastice, bez obzira na njihove plemićke, vojne ili komorske titule, treba da plaćaju odgovarajuće poreze prema njihovom zemljištu;
  
  
• pored zemljišta koje je do tada posedovao, gradu je povereno na stalno posedovanje i korišćenje i 12 pustara – Čantavir, Verušić, Tompa, Ludoš, Zobnatic, Nagyfeny (Žednik), Vantelek (Pavlovac), Đurđin, Bajmok, Tavankut, Šebešić i Kelebija, kao i potoci Jesenovac i Kireš i jezero Palić;
  
  
• povereni su mu i svi prihodi, posebno od krčme i klanice, kuvanja piva, pečenja rakije i cigala, kao i korist od pijaca i vašara, takse Jevreja i drugih negrađana koji žive u gradu ili na njegovoj teritoriji (Jevreji nisu bili priznati kao građani, a oni koji su  živeli u gradu morali su da plate posebnu taksu tolerancije-trpeljivosti);

• za sve povlastice grad je u državnu blagajnu morao da položi 266.666 forinti i 40 krajcara u roku od šest godina u odgovarajućim ratama, dok  pomenuta suma ne bude položena, potrebno je plaćanje godišnjeg poreza od hiljadu forinti (otkupnina od 266.666 forinti predstavljala je zapravo vrednost Subotice, koja je do tada imala obavezu plaćanja desetine i ostalih kmetskih davanja, da bi novim statusom imala pravo ubiranja raznih dažbina od svojih kmetovskih sela, odnosno novac za otkup ubirao se od građana. Slobodu su Subotičani platili više nego ostali, a primera radi Novi Sad za istu namenu uplatio 80.000 forinti, a Sombor 150.000 forinti);
  
  
• grad mora, dužan je i obavezan ne samo da poveća broj svojih građana i stanovnika izrađivačima različitih rukotvorina i majstorima opšte korisnih zanata čisto katoličke vere, i da im besplatno dodeli i izdvoji zemljište izvan grada, nego i da dve pustare, Čantavir i Bajmok, o svom sopstvenom trošku što pre naseli, odnosno pretvori u sela, podeli ih na geometrijski izmerene kolonističke sesije

• grad može slobodno da izabere gradskog sudiju i 12 senatora za svoj Magistrat1, kao i druge za to sposobne činovnike i službenike grada, čisto između rimokatolika (prvi sudija bio je Luka Vojnić i biran je na dve godine, dok su senatori tu funkciju obavljali doživotno);
  
  
• ima slobodu i nadležnost prema svim prestupnicima uhvaćenim na njegovoj teritoriji, sa mogućnošću da radom zidara podigne stub srama i vešala;
  
  
• ima mogućnost postavljanja župnika kod rimokatoličkih građana i stanovnika, a nasuprot tome, grčko-nesjedinjeni građani će se sami po svojim običajima postarati za svoje parohe, i snabdeti ih neophodnim sredstvima za život;
  
  
• radi bezbednosti preporučuje se da grad bude okružen šancem i zidovima po uzoru na druge gradove, kao i da se izgrade kapije i snabdeju stražom;

• u slučajevima da građanu umru bez potomstva gradska blagajna nasleđuje njihove zemljišne posede i druga dobra i imovinu može da upotrebi na opštu korist;
  
  
• grčko-nesjedinjeni stanovnici srpske narodnosti koji se nalaze u Kraljevstvu i njemu pripojenim zemljama i uživaju stare carsko-kraljevske privilegije. Odsada pak samo rimokatolici mogu dobiti pravo građanstva. (Još 1690. Srbi u Hazburškoj monarhiji dobili su pravo slobode ispovedanja pravoslavne vere, vršenja bogosluženja i izbora crkvenog poglavara, a pet godina kasnije, car ih je oslobodio plaćanje desetka. Ono što su dobili nije im ukinuto, ali status građana Srbi nisu imali);
  
  
• dozvoljava se održavanje pijaca i vašara, i to pijace svakog ponedeljka i tri vašara godišnje, ali nikad u nedelju ili na praznik;
  
  
• za slučaj kršenja obaveza ili neverstva predviđa se sankcija i preti se gubljenjem svih poveljom stečenih prava i privilegija