Svetovaznesenjski hram, najstarije hrišćansko zdanje u Subotici

Davne 1723. godine bogati i ugledni subotički Srbi okupili su se oko ideje da izgrade pravoslavni hram na mestu na kom je do tada postojala mala, drvena crkvica.

- Pouzdano se zna da je 1726. godine završen hram, a da je 1744. godine posvećen Svetom Vaznesenju Gospodnjem. U crkvi se nalazio izuzetno vredan barokni ikonostas koji je prvi oslikan, a sada se nalazi u crkvi Svetog Dimitrija u Aleksandrovu. Tokom istorije Svetovaznesenjski hram je često obnavljan, a tokom velikog poduhvata iz 1909. godine nastali su božanstveni vitraži od kojih su mnogi, nažalost, uništeni u savezničkom bombardovanju - počinje priču istoričar, Boris Stojkovski.

Zbog brojnih izmena i dogradnji hram nije zadržao izvorno stilsko obeležje i danas predstavlja karakterističan primer neobaroknih crkava, po svojoj arhitektonskoj koncepciji i dekorativnoj plastici izvedenoj tokom velike obnove (1909.). To je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i transeptom na istoku,kao i pripratom i zvonikom na zapadu. Najreprezentativniji je pročeoni deo hrama sa uzdignutim baroknim tornjem na sredini. 

Od momenta izgradnje, hram Svetog Vaznesenja Gospodnjeg predstavlja mesto sabiranja subotičkih Srba.

- Oko hrama je nastala škola koju su pohađala srpska deca, ali bilo je i onih koji su se školovali u Gimnaziji. Zanimljivo je da se od druge polovine 19. veka pa naredne tri decenije može pratiti i broj devojčica koje su pohađale ovu školu, znalo ih je biti i preko 70  - objašnjava Stojkovski i dodaje da je pri crkvi funkcionisalo i slavno pevačko društvo "Graničar", kao i brojna druga društva - Od kraja 19. veka postojala je i Dobrotvorna zadruga Srpkinja čije članice su se pretvarale u bolničarke i kuvarice tokom Drugog svetskog rata, baš kao i članice Kola srpskih sestara. U mirnodopskim uslovima ova društva pomagala su siromašnoj deci i njihovim porodicama. Pri hramu je formirana i srpska čitaonica. Zato se kaže da je istorija Svetovaznesenjskog hrama zapravo istorija subotičkih Srba iako su oni živeli u ovom gradu mnogo pre njegove izgradnje.

Iako su Srbi u to vreme bili izrazita manjina u Subotici (tek po završetku Drugog svetskog rata dolazi do velikog migracionog talasa i postepeno se menja struktura stanovništva koja je izrazito promenjena devedesetih godina prošlog veka) imali su vrlo ugledne predstavnike koji su zauzimali visoke položaje, bili cenjeni u društvu, ali su uvek stajali uz svoju crkvu i svoj identitet.

- Pri crkvi su delovali najugledniji Srbi koje je ovaj grad ikada iznedrio, poput Manojlovića, Radića, Ostojića i drugih. To su sve ljudi koji su stasavali uz ovaj hram i bili dobro integrisani u društvenu zajednicu - podvlačni sagovornik i ističe da je duh multukulturalizma vidljiv i na primeru ove crkve - Jedan od krstova koji se danas nalazi u porti crkve darovao je Mate Vojnić, najveći donator prilikom velike obnove hrama (1909. godina) bio je gradonačelnik Karolj Biro i Grad Subotica. Zanimljiv je podatak da je najznačajniji dirigent Srpskog pevačkog društva "Graničar" bio Čeh Karel Napravnik, a jedno vreme dirigovao je i Erne Lanji.

Svetovaznesenjska crkva kroz istoriju je obnavljana nekoliko puta, a Drugi svetski rat onemogućio je veliko zidanje škole i obnovu objekta subotičke Pravoslavne crkvene opštine. Tokom rata, pravoslavno sveštenstvo koje je delovalo pri subotičkom hramu posvetilo se spasavanju ljudi  iz logora Šarvar.

- Na stotine ljudi je spaseno iz Šarvara. Prvo se radilo na spasavanju majki sa decom i trudnica, potom mladih devojaka, a zatim i muškaraca. Ti ljudi su smešteni u pravoslavne porodice širom Bačke, pa i u Baranji. To je ogromna zasluga Crkvene opštine i vladike Irineja Ćirića - priča Stojkovski - Kada su se spasavale mlade devojke, uvek se isticalo da se one moraju slati kod ljudi koji su potpuno moralno ispravni. Dakle, uvek je postojao taj oprez da one ne završe kod ljudi koji bi mogli da ih zloupotrebe na najgori mogući način u tim  strašnim vremenima.

U PRIPREMI MONOGRAFIJA O HRAMU SV. VAZNESENJA GOSPODNJEG - To će biti bogato ilustrovana monografija koja će biti temelj za dalja ozbiljna naučna proučavanja. Ona govori o prethodnih 300 godina za narednih 300 godina. U njoj će biti reči o istoriji Svetovaznesenjskog hrama, samim tim o istoriji Srba, a biće predstavljeni i znameniti ljudi iz naše prošlosti - najavljuje autor, Boris Stojkovski.

Nakon Drugog svetskog rata, crkva se suočava sa velikim izazovima i posledicama nacionalizacije imovine.

- Ta 1945. godina je prelomna. Subotički velikani srpskog porekla svoju imovinu zaveštali su hramu, a nacionalizacijom je to oduzeto. Tada je počela pravna borba da se crkvi vrati ono što joj je oduzeto, a oduzete su Zadužbina Dušana Radića, Zadužbina Ostojića, palata Manojlović (danas Bunjevačka matica), čitav prostor na kom se danas nalazi prošireni deo Pravoslavnog groblja i još mnogo toga. Imovina je devedesetih počela da se vraća crkvi - navodi sagovornik - To vreme je nanelo strahovitu štetu crkvi i bacilo je na marginu. Pri hramu su funkcionisali fondovi koji su, opet zahvaljujući uglednim Srbima, služili kao finansijska podrša mladim ljudima tokom školovanja i to je posle Drugog svetskog rata sve zabranjeno. Glavna stvar je bila da se svake godine, u porti hrama, održi svetosavska priredba i da se proslavi slava hrama.

Ovom veličanstvenom verskom objektu danas se dive svi Subotičani, ali i turisti.

- Ikonostas u hramu zaista predstavlja remek-delo sa početka 20. veka, a tu je i Bogorodičin presto iz 18. veka koji je nedavno restauriran. Treba obratiti pažnju i na vitraže. Malo je originalnih, nešto jeste obnovljeno, a devedesetih godina su darodavaci poklonili i neke nove. Ovaj hram građen je i pre Franjevačke crkve (ne računajući tvrđavu od koje su, nažalost, sačuvani samo ostaci) i pre katedrale Sv. Terezije Avilske, a oni koji posete naš grad imaju mogućnost da obiđu sva tri verska objekta, kao i Sinagogu, drugu po veličini u Evropi, koja se nalazi u blizini. To je ona prava, lepa strana multikulturalizma i pravi primer jedne prakse suživota i bogate istorije Subotice - zaključuje sagovornik.