Vremeplov: Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici 100 godina kasnije - Epizoda I - Tajni sastanci

Tačno stotinu godina nakon sudbonosnih datuma, pokušaćemo da ih obeležimo i od zaborava otrgnemo imena učesnika tih uzbudljivih istorijskih događaja, koji su se odvijali na subotičkim ulicama, u zgradama pored kojih svaki dan prolazimo i uz podršku apsolutne većine tadašnjih Subotičana, među kojima će mnogi danas prepoznati i imena svojih predaka.

O Subotici onog vremena treba znati da je bila grad koji je ekonomski jačao decenijama, počevši od 70-ih godina 19. veka. Kao važno saobraćajno čvorište, u njemu je cvetala trgovina, razvijala se industrija, a sve su to pratile kultura i umetnost. Ali agresivna ekspanzionistička politika Austro-Ugarske Monarhije, kriza u Bosni i Hercegovini, Carinski rat sa Srbijom, sve su to faktori koji su, pred Prvi svetski rat, napredak smenili krizom i stagnacijom. Završetak velelepne Gradske kuće 1910. godine bio je labudova pesma Austro-Ugarske u Subotici.

Gradom koji je, prema popisu  iz 1920. godine, imao 101.709 stanovnika, demografski su dominirali Bunjevci, sa 63.884 žitelja (oko 63%), Mađara je bilo 24.678 (oko 25%), Srba 6.835 (oko 7%), Jevreja 3.033 (oko 3%) i Nemaca 2.349 (oko 2%). Najbrojniji narod bio je i najviše diskriminisan i u najvećoj opasnosti od asimilacije. Decenijama su se ugledni bunjevački intelektualci, poput biskupa kaločkog Ivana Antunovića, književnika Boze Šarčevića i učitelja Mije Mandića, borili za minimalna prava vezana za jezik i obrazovanje, ali je situacija uvek ostajala ista ili se pogoršavala. Svu upravu i institucije vodila je mađarska elita, bunjevačko plemstvo je uglavnom bilo odrođeno od naroda, koji je živeo, u najvećem broju, na salašima.

Tako je borba za prava Slovena u Subotici bila svedena na nekolicinu uglednih srpskih i bunjevačkih sveštenika, advokata, trgovaca, bankara i imućnih domaćina koji su imali sredstva, obrazovanje i snažan osećaj svesti i dužnosti da ne dozvole potpunu asimilaciju i obespravljenost svojih naroda. Srpske i bunjevačke elite su u to vreme na svoje narode gledali kao na jedan isti. Takav stav su imali zbog zajedničkog jezika i mnogih podudarnih običaja. Izuzetak je bila vera, koju su priznavali kao jedinu značajniju razliku, ali je nisu smatrali preprekom za saradnju i zbližavanje.

Izbijanje rata samo je pogoršalo loš položaj Slovena u gradu, a pomenute elite bile su sputane na svaki način od nadležnih vlasti. Međutim, proboj Solunskog fronta sredinom septembra 1918. godine i nezadrživo napredovanje Srpske vojske prema Dunavu i Savi prekinulo je loše raspoloženje uglednih subotičkih Srba i Bunjevaca i ohrabrilo ih da krenu u konkretnu akciju. Tako dolazimo do kraja oktobra 1918. godine, kada naše podsećanje na slavne dane počinje.

TAJNI SASTANCI (kraj oktobra 1918. godine)

20. oktobra 1918. godine održan je prvi ozbiljniji sastanak slovenske elite u Subotici, da se razmotri otcepljenje grada od Austro-Ugarske. Iako je situacije u Austro-Ugarskoj Monarhiji bila haotična, a Srpska vojska je nezadrživo napredovala i već oslobodila Niš, nije bilo lako doći do informacija i biti potpuno siguran kako će se sve završiti. Vlast u gradu je još bila čvrsto u rukama Budimpešte i svi koji su hteli da promene takvo stanje znali su da rizikuju svoje živote.

Zato su se, uz veliku opreznost, neformalno sastali u Etveš ulici broj 5 (danas Štrosmajerova 5). Kuću u stilu eklektike, koja je danas poznata po prodavnici bele tehnike,  podigla je 1898. godine porodica Zarić. Nju je 1908. godine otkupio ugledni Bunjevac Albe Malagurski, koji je u to vreme bio blagajnik "Zemljodilske štedionice d.d." i izdavač čuvenog bunjevačkog mesečnika "Neven". Pored domaćina Malagurskog, sastanku su prisustvovali i advokati dr Stipan Matijević, dr Jovan Petrović Ćata i Josip Vojnić Hajduk, zatim profesor gimnazije Ivan Vojnić Tunić, direktor filijale "Hrvatske zemaljske banke d.d." Vojislav Stanković i drugi, koji su mogli brzo da stignu bez većeg kretanja po gradu. Ulica Albe Malagurskog danas, iz Štrosmajerove, vodi prema Trgu slobode, između Muzičke škole i kuće u kojoj se održao sastanak.

Albe Malagurski / Stipan Matijević

Kuća Albe Malagurskog

Prisutni su zaključili da je sazrelo vreme da grad postane deo slovenske države i da je cilj da se većinsko stanovništvo izjasni po načelima prava na samoopredeljenje koja je proglasio predsednik SAD Vudro Vilson u januaru 1918. godine. Složili su se takođe da treba pozvati Srpsku vojsku da što pre zauzme grad i uvede red i bezbednost. Ključna odluka koju su sabrani prijatelji doneli bila je da zamole rimokatoličkog sveštenika, župnika crkve Svetog Roka i bunjevačkog narodnog tribuna Blaška Rajića, da zastupa ove njihove stavove u Zagrebu. Čuli su priče da se Trojedna Kraljevina Hrvatska, Slavonija i Dalmacija, sastavni deo Austro-Ugarske krune, priprema na velike korake ka otcepljenju.

Najvažniji razlog odlaska u Zagreb bio je uspostavljanje veza sa "Narodnim vijećem" - političkim telom osnovanim tamo 5. oktobra 1918. godine, sa pretenzijom da bude predstavnik svih Srba, Hrvata i Slovenaca u Austro-Ugarskoj. Imajući u vidu da su železničke veze funkcionisale, a da je Beograd još bio na frontu, da se do Srpske Vlade nije moglo doći i da nije bilo drugog političkog tela Slovena u Monarhiji, odluka sabranih Subotičana bila je sasvim logična. Nakon sastanka svi učesnici su se razišli kućama pojedinačno i u različito vreme, stalno motreći da ih neko ne uhodi.

jovan Petrović Cata / Vojislav Stanković

Sveštenik Rajić je prihvatio poziv sa ovog sastanka i 26. oktobra otputovao u Zagreb.

Veći deo srpske elite međutim nije bio predstavljen na sastanku od 20. oktobra. Lokalni viđeniji Srbi bili su već godinama pristalice Srpske narodne radikalne stranke, koju je vodio novinar i književnik Jaša Tomić, iz Novog Sada. Najistaknutiji radikali u Subotici bili su braća Manojlović. Obojica doktori prava i advokati, stariji Vladislav je bio i predsednik Srpske pravoslavne crkvene opštine, a mlađi Jovan upravnik "Srpske štedionice d.d.". Decenijama unazad politički su delovali u saglasju sa srpskom elitom Novog Sada, u borbi za prava Srba u Austro-Ugarskoj.

27. oktobra 1918. godine, na inicijativu Tomićevog najbližeg saradnika, učitelja i publiciste Dimitrija Mite Klicina, u Subotici je održan je sastanak viđenijih Srba iz cele Vojvodine. Sabrali su se u ulici Košut Lajoša broj 8 (sadašnji Korzo 8), u velelepnoj neorenesansnoj palati, koju je podigla srpska porodica Manojlović 1881. godine, a koja i danas krasi subotičku glavnu ulicu.

Jovan Manojlović / kuća Manojlovića

Pošto je Vladislav Manojlović još bio na istočnom frontu kao austro-ugarski oficir, domaćin je bio samo dr Jovan Manojlović. Subotica je izabrana za sastanak jer je, kao železničko čvorište, bila idealna da okupi Srbe iz svih krajeva Vojvodine. Ideja da se okupi više predstavnika je, zbog haotičnog stanja, propala. Došli su Jaša Tomić i Mita Klicin iz Novog Sada, zatim predstavnik najuticanijeg somborskog Srbina dr Joce Laloševića - trgovac Stevan Maglić, iz Kikinde profesor Đorđe Grujić i još nekolicina drugih.

Ovaj sastanak je značajan jer na njemu prvi put iznesena ideja i namera da se formiraju Srpski narodni odbori, kao politički organi vojvođanskih Srba. Njihov osnovni zadatak bi bio da dočekaju i pomognu Srpsku vojsku i preuzmu vlast od austro-ugarske administracije. Nisu donete nikakve konkretne odluke ili proglasi ali su se svi učesnici razišli sa jasnim ciljevima koje su vrlo brzo sprovodili u nastupajućim danima. Prvi Srpski narodni odbor osnovan je 31. oktobra u Velikom Bečkereku (kasnije Petrovgradu, danas Zrenjaninu).

Jaša Tomić / Mita Klicin

28. oktobra 1918. godine, neposredno nakon tajnog sastanka viđenijih Srba, sveštenik Blaško Rajić se našao u Zagrebu, u predvečerje velikih događaja. Već 29. oktobra Hrvatski sabor donosi odluku o raskidu državnopravnih odnosa i veza Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije i Austro-Ugarske Monarhije. Istovremeno se konstituiše "Država Slovenaca, Hrvata i Srba". Sa Rajićem su, u ovim istorijskim događajima učestvovali i subotički Bunjevci dr Mirko Ivković-Ivandekić i dr Stipan Vojnić-Tunić, koji su tih dana bili u Zagrebu kao austro-ugarski oficiri. Oni su upoznali mnoge značajne ličnosti, sveštenik Rajić je sasluživao nadbiskupu Antunu Baueru u misi zahvalnici i posvedočio veselju na ulicama. Međutim kada je upitao ljude iz uprave Narodnog vijeća šta da se radi u Subotici, dobio je odgovor "Idite i činite šta znate". Ova poruka je bila realan odraz mogućnosti koje je imala novonastala "država". Ona je u stvari predstavljala skup jugoslovenskih teritorija Austro-Ugarske, bez suštinskih odlika suvereniteta, poput ozbiljne vojske, međunarodnog priznanja, jedinstvene uprave itd. Nadahnut slavljem i nadom naroda ali i sa realnim uvidom u domete zagrebačkih događaja Blaško Rajić se uputio nazad u Suboticu.

Mirko Ivković Ivandekić / Blaško Rajić

Zagreb

Ljubljana

Gde je Mađarska u ovim dramatičnim događajima? Kakvo je stanje u Subotici? Da li će Srbi i Bunjevci usaglastiti svoj rad? Kako napreduje Srpska vojska? Na ta i druga pitanja istorija nam daje odgovore već 5. novembra u novom tekstu.

AUTOR I LITERATURA

Serijal "Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici – 100 godina kasnije" za portal Subotica.com piše naš sugrađanin Sava Stambolić. Literatura koja je korišćena u prikupljanju istorijskih činjenica navedena je u nastavku:

• Pop Marko Protić, "Zlatni dani Subotice - Od oslobođenja 13. novembra 1918. do potpisa mira 4. juna 1920.", Subotica, 1930. godina;
• Josip Šokčić, "Subotica pre i posle oslobođenja - građa za istoriju Subotice", Subotica, 1934. godina;
• dr Stipan Matijević, "Događaji koji su se odigrali u Subotici za vreme mojeg javnog delovanja od 10. nov. 1918. do 20. maja 1920. god.", Subotica, 1928. godina;
• Petar Pekić, "Povijest oslobođenja Vojvodine", Subotica, 1939. godina;
• Gordana Prčić Vujnović, Viktorija Aladžić, Mirko Grlica, "Gradotvorci I. Subotički stambeni objekti od baroka do moderne", Subotica, 2004. godine;
• Gordana Prčić Vujnović, Viktorija Aladžić, Mirko Grlica, "Gradotvorci II. Subotički stambeni objekti od baroka do moderne", Subotica, 2006. godine;

U nastavku serijala „Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici – 100 godina kasnije“ čitajte o uzbudljivom subotičkom novembru 1918. godine. Saznajte više o prvom zajedničkom sastanku Srba i Bunjevaca 5. novembra i osnivanju Narodne garde. Prepoznajte svoje pretke u članstvu Bunjevačko-srpskog narodnog odbora, formiranog 10. novembra. Osetite radost Subotičana pri dolasku Srpske vojske 13. novembra. Zavitite u detalje konačne odluke o prisajedinjenju Srbiji, 25. novembra u Novom Sadu, gde su Subotičani igrali ključne uloge.