Vremeplov: Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici 100 godina kasnije - Epizoda VI - Velika narodna skupština u Novom Sadu

U prošloj epizodi ovog serijala, koju možete pročitati ovde, prikazali smo slavlje Subotičana nakon ulaska Srpske vojske u Suboticu, smenu mađarske gradske uprave i konačno konstituisanje slovenske lokalne administracije.

PRIPREME ZA VELIKU NARODNU SKUPŠTINU U NOVOM SADU

Dok su u Subotici slavili Srpsku vojsku u crkvama i na ulicama, u nedelju 17. novembra 1918. godine, mala subotička delegacija, koju su činili dr Stipan Matijević i Dušan Manojlović, uputila se na važnu pretkonferenciju u zgradi Matice Srpske u Novom Sadu. Jedva pribavivši lokomotivu sa jednim vagonom, u kojem nije bilo ni prozora ni stolica, Subotičani su krenuli na put u ranu zoru. Nisu imali uglja, već samo drva za gorivo, pa su u Vrbasu stali dok nisu uspeli da nađu pomoć da dopreme cepanice iz stražnjeg dela u lokomotivu. Uspeli su da stignu do 8:00 časova u Novi Sad, pošteno promrzli od ledene promaje.

Tajni skup je sazvao Srpski narodni odbor u Novom Sadu. Prisustvovalo je elitno društvo narodnih predstavnika iz Banata, Bačke i Baranje, koji su razmatrali detalje buduće Velike skupštine - kada će se sazvati, o čemu odlučivati, u kom sastavu itd.

Osim predstavnika iz svih značajnijih vojvođanskih mesta, bili su prisutni i predstavnici beogradske elite, poreklom iz severnih krajeva - bivši rektor Univerziteta u Beogradu, kasnije predsednik Srpske kraljevske akademije, matematičar dr Bogdan Gavrilović; pedadog pisac i prevodilac Milan Šević, čuveni inženjer Jovan Smederevac, kao i dr Mita Lukić i Mihailo Ilić.

Centralna tema i dilema konferencije bila je koncepcija ujedinjenja Banata, Bačke i Baranje sa ostatkom jugoslovenskih zemalja. Čuveni kompozitor Petar Konjović, koji je od 1916. godine boravio u Zagrebu, tamo je i biran u Narodno vijeće. Kao izaslanik ovog tela, dobio je u Beogradu instrukcije da prenese na sever da novosadska skupština treba da izrekne spajanje sa "Državom SHS" u Zagrebu (koju je priznavala samo Kraljevina Srbija). Ovo su u Ministarstvu inostranih poslova čuli i prota Boža Popović iz Vršca, Pera Miloradović iz Pančeva i još neki od prisutnih. Međutim, Jaša Tomić je nakon svih njih boravio u Beogradu i dobio savet da se ide odmah na prisajedinjenje sa Kraljevinom Srbijom, što mu je potpisom na zabelešku u notesu potvrdio ministar inostranih poslova dr Momčilo Ninčić.

Usledila je velika, tipično slovenska, uzavrela rasprava. Posredi je bilo jedno ideološko, političko razmimoilaženje. Neki od uglednih vojvođanskih Srba, poput Konjovića ali i Vase Stajića i Ignjata Pavlasa, zastupali su u svom delovanju liberalno-demokratske ideje. Za njih su ljudska prava, socijalna pravda, sloboda i jednakost građana i slični pojmovi bili najvažnija pitanja. Mnogi od njih su imali i republikanska stremljenja. Takvi stavovi nisu se dopadali predstavnicima Srpske narodne radikalne stranke, čiji je vođa bio Jaša Tomić. Ona je crpela svoju ideologiju iz lika i dela Svetozara Miletića i tradicionalnih ideja narodnih (kolektivnih) prava, domaćinske etike, nacionalnih interesa, tradicionalne kulture, monarhizma i religioznosti. Radikalima nije bilo jasno kakva se to država uobličava u Zagrebu i na kakvoj će ideologiji ona počivati. Bilo im je neshvatljivo da Srbi sa severa ne uđu u punu i neraskidivu zajednicu sa svojom braćom sa juga, od kojih ih je delila samo reka. Da ne postanu podanici srpskog kralja i uzmu udela u obnovljenoj celovitoj srpskoj državi, o kojoj su sanjale generacije njihovih predaka. Dakle, to je bilo gorivo te užarene rasprave.

Pretio je i razlaz delegata sa različitim mišljenjima, ali je mudri dr Gavrilović, svojim autoritetom sprečio bilo čiji odlazak dok se ne dođe do kompromisnog rešenja. On je to rešenje i formulisao i ono je glasilo da će Skupština da glasa o ujedinjenu prvo sa Državom SHS, pa ako ova ne ostvari puno jedinstvo sa Srbijom, onda će Banat, Bačka i Baranja to učiniti samostalno. Velika većina delegata prihvatila je ovakvo rešenje, pa tako i delegat subotičkih Bunjevaca dr Stipan Matijević. Međutim, Jaša Tomić, Mita Klicin i još neki najviđeniji radikali nisu hteli da potpišu. Njima se pridružio i delegat subotičkih Srba, Dušan Manojlović, ostajući dosledan svojim radikalskim ubeđenjima, koje su delili i svi viđeniji Srbi u Subotici.

IZBOR SUBOTIČKIH PREDSTAVNIKA ZA VELIKU NARODNU SKUPŠTINU

Nakon što su u Subotici prošli dani javnih svečanosti u čast Srpske vojske i nakon što je zvanično ustrojena Narodna garda i postavljena prva slovenska gradska uprava, pristupilo se najvažnijem pitanju - izboru delegacije za Veliku narodnu skupštinu.

Bunjevačko-srpski narodni odbor je, na svojoj četvrtoj sednici, 23. novembra 1918. godine, prema uputstvima Srpskog narodnog odbora u Novom Sadu, odredio pravila za izbor skupštinskih delegata. Subotica je imala pravo na 75 predstavnika, jer je uspostavljeno pravilo da se na 1.000 Slovena u jednoj opštini bira po jedan poslanik. U Subotici je po tadašnoj evidenciji (uglavnom crkvene knjige) živelo 70.000 Bunjevaca i 5.000 Srba. Proglašeno je opšte pravo glasa svih Slovena u jednoj opštini, sa jedinim ograničenjem da moraju biti stariji od dvadeset godina života. Dakle za Skupštinu su delegate birale i žene, a mogle su biti i kandidati, što je bilo nešto zaista revolucionarno u dotadašnjoj političkoj praksi. Mogao je biti biran bilo koji Sloven u opštini, ali su odbori usmereni da predlažu ipak one najuglednije i najšire poštovane građane. Kada je sve to izdefinisano, odbor je doneo odluku i objavio je svom narodu u "Nevenu".

Veliki narodni skup održan je u nedelju, 24. novembra 1918. godine, ponovo u hotelu "Hungarija", sa početkom u 10:00 časova. Ponovo je odziv naroda bio velik i nekoliko hiljada ljudi izabralo je sledeće predstavnike:

Šimun Budimčević, Veco Buljovčić, Tome Čović, Mate Dulić, Koloman Ivanković, Gavro Đelmiš, Petar Gencel, dr Mirko Ivković Ivandekić, Matija Išpanović, Bela Jurić, Marko Jurić, Ljudevit Kopunović, Albe Malagurski, dr Babijan Malagurski, Ivan Malagurski, Josip Malagurski, dr Stipan Matijević, Šimun Milodanović, Josip Mukić, Bela Orčić, dr Bela Ostrogonac, Mijo Prćić, Ive Prćić, dr Joso Prćić, Aleksandar Rajčić, Blaško Rajić, Vojislav Stanković, Bela Stantić, dr Vranje Sudarević, Lajčo Tumbas, Stipan Tumbas, Veco Vidaković, profesor Ivan Vojnić Tunić, dr Stipan Vojnić Tunić, Grgo Vuković, Matija Malagurski, Lazar Orčić, Andrija Ćakić, Gavro Čović, Kalor Olka, Ivan Pešut, Petar Bajić, dr Vladislav Manojlović, dr Jovan Manojlović, Bogdan Svirčević, Ignjat Aradski, Mita Aradski, Milivoj Bešlin, Blagoje Bojić, Vojin Isakov, Obrad Krljakov, Stevan J. Krnajski, Mata G. Krnajski, Vlada P. Krnajski, Milan Marodić, dr Radivoj Miladinović, Petar Ognjanov, Đorđe Pendžić, Đura Popović, Bogoljub Prešić, Marko Protić, Toša Segedinčev, Dušan Terzin, dr Jovan Latinčić, dr Vitomir Ludajić, Petar Marković, Toma Miljački. Od dama su birane: Mara Malagurski, Manda Sudarević, Katica Rajčić, Olga Stanković i Anastasija Manojlović, sve osim Mare Malagurski bile su supruge uglednih Subotičana, takođe biranih u Skupštinu.

U gradu je istaknut proglas novosadskog odbora: "Narode! Stara država je uništena. Pobedila je pravda! Do sada su nama vladali nemački i mađarski grofovi, a sada je došlo vreme da sam narod upravlja svojom sudbinom. Svi narodi koji žive u Banatu, Bačkoj i Baranji najbolje će osigurati svoju budućnost, ako se priključe velikoj, slobodnoj i pravednoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca. U toj će državi i svaki drugi narod osim slovenskog naći uslove za velik razvitak i napredak. Svako će imati svoje škole, nikome se neće dirati ni njegov jezik, ni vera - svi će biti punopravni."

VELIKA NARODNA SKUPŠTINA SRBA BUNJEVACA I OSTALIH SLOVENA

Subotička delegacija krenula je u rano jutro, u ponedeljak 25. novembar 1918. godine vozom ka Novom Sadu. Ponovo u vagonima bez stakla u prozorima, ali obodreni konstantnom pesmom, koju je vodila i podsticala Anastasija Manojlović i zagrejani kelebijskim vinom Albe Malagurskog. U vagonima je bilo i Banaćana koji su preko Subotice takođe išli na Skupštinu. Upadljive su bile njihove srpske trobojke sa natpisima "Živela Velika Srbija!". U Novi Sad su stigli rano, zajedno sa krupnim, vlažnim novembarskim snegom, koji je vejao.

Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banta, Bačke i Baranje, zakazana je za 12. novembar po julijanskom, odnosno 25. novembar po novom kalendaru, u Novom Sadu, u Velikoj dvorani hotela "Grand Majer".

Dok su se u hotelu ogrejala većina članova subotičke delegacije, dr Babijan Malagurski, dr Mirko Ivković Ivandekić i velečasni Blaško Rajić prisustvovali su završnoj pretkonferenciji u Matici Srpskoj. Tu je postalo jasno da je Jaša Tomić uspeo da ubedi većinu drugih delegata da se izglasa direktno pripajanje Srbiji. Pošto je ovo bilo u suprotnosti sa mandatom koji je subotička delegacija dobila od svog lokalnog odbora, dr Babijan Malagurski je jasno izjavio da ona takvu promenu stava ne može podržati u tako kratkom roku. Do početka zasedanja, nije uspostavljeno puno jedinstvo po ovom pitanju.

Skupštinu je, u 11:00 časova, otvorio najstariji poslanik, ugledni novosadski grkokatolički sveštenik i pesnik Jovan Hranilović. Potvrđeno je prisustvo 757 delegata (578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 6 Nemaca, 3 Šokca, 2 Hrvata i 1 Mađar) i izabrano je kolektivno Predsedništvo od osam članova, među kojima je bio i dr Babijan Malagurski. Ono je za predsedavajuće skupštine izabralo uglednog novosadskog advokata, doktora prava češkog porekla Ignjata Pavlasa, od ranije vrlo aktivnog i zaslužnog u srpskom pokretu.

dr Ignjat Pavlas / dr Babijan Malagurski / Jaša Tomić

Prvi je reč dobio Jaša Tomić, ispred Srpskog narodnog odbora u Novom Sadu i novosadske delegacije. On je u nadahnutom govoru, između ostalog rekao:

"Kosovski mučenici! Srećno vam oslobođenje! Mi nismo sami. Zar može biti, a da vi to ne vidite, kako se u ovoj dvorani nalazi i srpska petstogodišnja istorija, do sada tužna, a sada ozarena i nasmejana?! Može li biti, a da vi ne vidite, u zraku ove dvorane, naše velike mrtve, duh njihov? Da ne vidite kako na prozorima ove dvorane udaraju pahuljice belog snega, a u njima je duh onih koji se nisu još ni rodili i koji će tek doći, duh budućnosti naše? Mi nismo ovde sami...Priključujemo se Kraljevini Srbiji! Ona svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu. Ne samo nama, nego i svim slovenskim i neslovenskim narodima koji sa nama zajedno žive. Ovaj naš zahtev hoće da pomogne ujedno i težnju svih Jugoslovena, jer je i naša iskrena želja da Srpska vlada, udružena sa Narodnim vijećem u Zagrebu, učini sve da dođe do ostvarenja jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca, pod vođstvom kralja Petra i njegove dinastije."

Kada je, u ostatku svog govora, predložio da sa njim u Beograd ode kao predstavnik Skupštine velečasni Blaško Rajić, prisutni su podigli graju da se i on obrati skupu. Rajić je uzeo reć i, između ostalog, rekao:

"Izjavljujem da ja, ovaj način rešavanja našeg pitanja, kako je maločas izvršen, sa svim srcem pozdravljam i uz njega pristajem!...Jugoslovenstvo samo za sebe ne vredi ništa. Ono bi bilo samo belance u jajetu, a sadržaj je jajeta ovoga srpski narod u Srbiji! Neću ovde razlagati šta je Srbija uradila. Ta o tom govori danas sav veliki svet. Nego ću, u ime mojega, do sada potlačenoga, pritisnutog, do sada na smrt osuđenog naroda, javno pred Skupštinom da zahvalim Srbiji! Što nas je svojom neprispodobivom vojskom oslobodila jarma i smrti!"

U ostatku govora Rajić se prihvatio časti da sa Tomićem predstavlja Skupštinu pred Srpskom vladom. Tokom i nakon njegovog izlaganja prolamalo se dvoranom "Živela Srbija!" "Živeo Blaško Rajić" "Živela naša braća Bunjevci!". Mnogi autori zaključuju da je ovo njegovo izjašnjenje za Tomićev predlog bilo ključno za jedinstven stav Skupštine. Njegov autoritet među Bunjevcima je bio toliki da su bilo kakve primedbe dr Malagurskog bile bespredmetne. A kada Bunjevci odobravaju, tek među Srbima nije moglo biti nekog ozbiljnijeg dugoročnog osporavanja odluke o direktnom prisajedinjenju. Mora se reći da Skupština nije glasala o bilo čemu, već je odluke donela aklamacijom (jednoglasnim masovnim odobravanjem). Ako je bilo nekog među delegatima koji bi uporno glasali protiv, to bi bilo nekoliko pojedinaca, što bi samo kvarilo utisak jedinstva, a ne bi uticalo na odluku. Istorijski događaji poput Velike skupštine više su svečano, formalno potvrđivanje kolektivnih vekovnih težnji većih grupa, pa i celih naroda. Težnji i želja koje su vekovima definisane i ostvaruju se obično ratovima i velikim geopolitičkim promenama, van bilo kakvih glasanja. Nije dakle ni bilo realne mogućnosti da Skupština bude protiv predloga koji su formulisali predstavnici ogromne većine naroda u Banatu, Bačkoj i Baranji.

Kada je rešeno ovo najvažnije pitanje, Skupština je i formalno potvrdila otcepljenje ovih teritorija od Mađarske ali i donela važne odluke za svakodnevni život građana. Osnovan je Veliki narodni savet od 50 članova. Od Subotičana u njegov sastav su ušli: Blaško Rajić, dr Stipan Vojnić Tunić, dr Mirko Ivković Ivandekić, dr Babijan Malagurski, Aleksandar Rajčić, Vojislav Stanković, Ivan Vojnić Tunić, dr Jovan Petrović Ćata i dr Vladislav Manojlović.

Veliki narodni savet je bio svojevrsna pokrajinska skupština ovih krajeva, koja je imala zadatak da što skorije izabere Narodnu upravu, kao svojevrsnu privremenu pokrajinsku vladu, do pune realizacije prisajedinjenja.

Za kraj, određeni su Petar Konjović i Subotičanin dr Jovan Manojlović da budu predstavnici Skupštine pred Narodnim vijećem u Zagrebu.

OVEKOVEČEN ISTORIJSKI TRENUTAK - ČUVENA SLIKA ANASTASA BOCARIĆA (prva slika u tekstu)

Gradski muzej u Subotici, od 1954. godine ima u svom fondu jednu izuzetnu sliku. Najvernijeg svedoka ključnog istorijskog događaja za Vojvodinu u 20. veku. Tada je naime otkupljeno ulje na platnu srpskog slikara Anastasa Bocarića, koje prikazuje Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu.

Poreklom iz stare srpske porodice, koja vuče korene iz Tesalije, Anastas Bocarić je rođen u Budvi 1864. godine. Imao je buran umetnički život i bio istinski mistična figura u srpskoj umetnosti. U godinama Prvog svetskog rata, jedna od prvih žrtava bila je njegova slika "Guslar na zboru" koja je izgorela u zgradi srpske Narodne skupštine pri bombardovanju Beograda. On je tada živeo u Sarajevu gde mu je predstavnik bečke vlade ponudio 1.000 forinti da uništi i skicu tog izgorelog dela, nakon čega je izbegao u Srbiju.

Sliku Velike narodne skupštine, prema svedočenju njegove ćerke Marije, počeo je da izrađuje po narudžbini subotičke opštine 1922/23 godine. O porudžbini nema pisanih tragova. Slika zaista prikazuje veliki broj Subotičana i to najistaknutije članove bunjevačko-srpske delegacije. Iz toga se može zaključiti da je destinacija platna zaista bila Subotica, verovatno za neku od proslava prisajedinjenja. Ćerka Marija je takođe predočila u pismu Gradskom muzeju da je ključna osoba za verno prikazivanje učesnika bio član delegacije, direktor banke Vojislav Stanković, koji je slao fotografije i organizovao poziranje učesnika Skupštine.

Slika nažalost, zbog lošeg zdravlja umetnika nikada zapravo nije potpuno završena, što je laičkom oku teško da uoči. Ona je u depou Gradskog muzeja provela decenije, zaboravljena kao i istorijski događaj koji je prikazivala. Međutim, 1993. godine, povodom 75. godišnjice Prisajedinjenja, država je konačno prepoznala ponovo značaj ovog događaja i skupljena su potrebna sredstva da sliku restauriraju i konzerviraju stručnjaci Goran Bolić i Rade Milović.

Nakon obnove slika je za potrebe svečanosti i tematske izložbe pozajmljena Muzeju Vojvodine, gde je ostala do danas, a od 2018. godine dobiće centralno mesto u Muzeju Prisajedinjenja, koji će posebno čuvati uspomenu na slavne novembarske dane 1918. godine, kada su Banat, Bačka i Baranja postali deo Kraljevine Srbije.

EPILOG

26. novembra, organ Bunjevačko-srpskog narodnog odbora, dnevni subotički list "Neven" pisao je:

"Posle jučerašnjeg istoriskog događaja slobodno možemo kazati da smo dušom i srcem se sjedinili sa svom našom braćom i da smo se priključili Kraljevini Srbiji, koja se herojski borila za našu budućnost, za nas sve Slavene koji smo na jugu. Svi mi i sva naša braća će im vično biti zahvalni za ovo, jer priznajemo da bez njih ne bi to postigli što imamo. Uvireni smo i znamo da će oni i u budućnosti nam pomoći, ako u nuždi budemo i ako u opasnost dođemo, jer je Srbija, srpski narod je, svojom dosadašnjom borbom i svojim silama već osvedočio to, da je kadar krv prolivati za braću svoju."

Istog dana predstavnici Velike narodne skupštine velečasni Blaško Rajić i Jaša Tomić uputili su se brodom ka Beogradu, da izveste Vladu Kraljevine Srbije o odlukama naroda Banata, Bačke i Baranje. Sa njima su bili i mnogi Banaćani koji su se vraćali u Pančevo i druga mesta. Dočekali su ih i mnogi Beograđani i povorka se prostirala od pristaništa do Kalemegdana. Pevalo se "Zovi samo zovi" sve do privremene rezidencije Regenta Aleksandra Karađorđevića, u kući koju je srpskom narodu zaveštao trgovac Aleksa Krsmanović, na adresi Terazija 34.

Kada su primljeni u privremeni kraljev dvor, u ime delegacije Regenta je pozdravio član predsedništva Skupštine, pravoslavni prota iz Baranje, Stevan Mihaldžić. Nakon pozdravne reči Regenta Aleksandra Karađorđevića, nekolicina uglednih predstavnika je primljeno na poseban sastanak. Blaško Rajić svedoči da je vladar Srbije ljubazno razgovarao sa delegacijom. Na rastanku Rajić ga je upitao šta da poruči na sever Subotičanima, na šta mu je Regent odgovorio: "Kažite da ću, čim mogao budem, doći k vama." Što se i zbilo 1919. godine.

Nakon sastanka sa šefom države, Tomić i Rajić su otišli do Vlade kod Nikole Pašića, kome su preneli odluke Skupštine i zajedno sa njim zaključili da "ćemo biti jedni, svoji, narazdvojeni!" kako je pisao Rajić.

Dan pre Velike narodne skupštine u Novom Sadu, 24. novembra 1918. godine, Veliki narodni zbog u Rumi je izglasao direktno pripajanje srpskog dela Srema Kraljevini Srbiji.

Dan nakon novosadske skupštine, 26. novembra 1918. godine, Velika narodna skupština u Podgorici je odlučila o ujedinjenju sa Kraljevinom Srbijom.

Nakon ovih istorijskih novembarskih dana, u privremenoj rezidenciji Regenta Aleksandara Karađorđevića, Krsmanovića kući, dana 1. decembra 1918. godine, u ime svog oca, kralja Petra Prvog Karađorđevića, regent Aleksandar je primio izjavu izaslanika Države Slovenaca, Hrvata i Srba o ujedinjenju sa Kraljevinom Srbijom, čime je stvoreno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.

AUTOR I LITERATURA

Serijal "Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici – 100 godina kasnije" za portal Subotica.com piše naš sugrađanin Sava Stambolić. Literatura koja je korišćena u prikupljanju istorijskih činjenica navedena je u nastavku:

• Mirko Grlica, Geza Vaš, "Subotica u Jugoslaviji", časopis "Pro memoria", Subotica, maj 1989. godine;
• Dr Vuk Vinaver, "Jugoslavija i Mađarska 1918 - 1933", Beograd, 1971. godina;
• Pop Marko Protić, "Zlatni dani Subotice - Od oslobođenja 13 nov. 1918 do potpisa mira 4 juna 1920", Subotica, 1930. godina;
• Josip Šokčić, "Subotica pre i posle oslobođenja - građa za istoriju Subotice", Subotica, 1934. godina;
• dr Stipan Matijević, "Događaji koji su se odigrali u Subotici za vreme mojeg javnog delovanja od 10. nov. 1918. do 20. maja 1920. god.", Subotica, 1928. godina;
• Petar Pekić, "Povijest oslobođenja Vojvodine", Subotica, 1939. godina;
• Gradski muzej Subotica, katalog "Događaj i slika" povodom istorijske izložbe Mirka Grlice, Subotica, 1993. godine