Vremeplov: Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici 100 godina kasnije - Epizoda II - Slovensko jedinstvo i osnivanje Narodne garde

U prošloj epizodi serijala "Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici 100 godina kasnije", koju možete pročitati ovde, prikazali smo šta se u Subotici dešavalo krajem oktobra 1918. godine.

STANJE U MAĐARSKOJ POČETKOM NOVEMBRA 1918. GODINE

Da bismo razumeli događaje koji će uslediti u gradu tokom novembra, moramo se prvo osvrnuti na opšte stanje u Mađarskoj tih dana i način na koji je ono uticalo na Suboticu. Posle odluke Hrvatskog sabora o kidanju državno-pravnih veza sa ostatkom Austro-Ugarske Monarhije, 29. oktobra 1918. godine u susednoj Kraljevini Ugarskoj stvari su postajale dramatične.

Ustrojstvo društva i političkog sistema u Mađarskoj počivalo je na Austro - Ugarskom kompromisu iz 1867. godine, kojim su mađarske teritorije povratile nešto od svog suvereniteta i istorijskih prava, oduzetih posle Revolucije iz 1848. godine. Austrijski car bio je mađarski kralj, a ovakav dogovor je izdejstvovala i poštovala mađarska konzervativna zemljoposednička elita, koja je imala svu političku moć. Svetski rat, sa iskustvom masovnih pogibija na frontu, nestašica i gladi, brzo je promenio tradicionalne odnose moći. Tri stranke građanskog, demokratskog i antiratnog stava formiraju 25. oktobra 1918. godine Mađarsko narodno veće i zahtevaju - kraj rata, nezavisnost od Beča, prava za manjine, opšte pravo glasa i agrarnu reformu. Događaji u Hrvatskoj i činjenica da je car Karlo I ignorisao kadrove Narodnog veća pri postavljanju novog premijera Janoša Hadika, ubrzavaju dešavanja i 31. oktobra 1918. godine izbija "Revolucija jesenjih ruža". Nazvana po cvetu koji su na uniformama nosili  vojnici pristigli sa frontova i mase običnog naroda. Naoružani revolucionari su brzo zaposeli ključne tačke u Budimpešti, a najekstremniji od njih ubili su bivšeg premijera Ištvana Tisu, koji je u svojoj ličnosti i stavovima oličavao mađarsku predratnu elitu. Na početku rata Tisa je bio jedan od retkih protivnika njegovog započinjanja, a 1917. je prisiljen da podnese ostavku jer nije podržavao ni preterano reformističku politiku cara Karla I. Kao takav postao je simbol za sve što običan narod vidi kao zlo u mađarskom društvu i stradao je, iako bi njegova mudrost i iskustvo bile dragocene u nastupajućim godinama.

Mihalj Karolji / Ištvan Tisa

Car Karlo I priznao je grofa Mihalja Karoljija, najistaknutijeg građanskog i antiratnog političara, za novog predsednika vlade 1. novembra 1918. godine. On je odmah po dolasku na vlast objavio povlačenje Mađarske iz Kompromisa od 1867. godine i njenu nezavisnost. Vlast je preuzelo Mađarsko narodno veće.

REAKCIJA SUBOTIČKIH MAĐARA NA REVOLUCIJU U BUDIMPEŠTI

Istorijski događaji iz mađarske prestonice imali su velikog odjeka i u Subotici. Privreda je zamrla, javne službe nisu radile, a velika masa naroda skupila se pred Gradskom kućom. Lokalni predstavnici stranaka koje su formirale budimpeštansko Narodno veće okupili su, 31. oktobra 1918. godine, u 19:00 časova u sali bioskopa "Korzo" oko 150 delegata i osnovali lokalno Mađarsko narodno veće (MNV), od 20 članova. Na čelu je bio advokat dr Šimun Mukić, predstavnik "Nezavisne partije", a potpredsednici su postali takođe advokat dr Emil Havaš (ispred "Zemaljske građanske radikalne partije") i Jene Kalmar. Proglasi ovog tela bili su na liniji novoproklamovane politike Budimpešte o mađarskoj nezavisnosti uz poštovanja širih prava manjina.

Emil Havaš / Šimun Mukić

Lokalno mađarsko veće osniva 1. novembra 1918. godine Vojno veće, pod vođstvom potpukovnika Pala Sokolija, sa zadatkom da zadrži red u gradu i formira građansku stražu, koju su uglavnom činili radnici i železničari.

2. novembra 1918. godine održana je sednica Proširenog gradskog senata, kojim je predsedavao dr Šimun Mukić. Pošto je i subotička mađarska elita bila podeljena po istim linijama kao i ona u Budimpešti, sednica je protekla u izrazima jedinstva i pozivanja na više ciljeve očuvanja nezavisnosti Mađarske. Kulminacija takvog raspoloženja bilo je rukovanje dr Mukića (levičara) i gradonačelnika dr Karolja Biroa (konzervativca Tisine stranke). Ruku je prvi pružio Biro, sa suzama u očima, na šta su prisutni glasno odobravali. Prisutnim Bunjevcima i Srbima ponuđeno je članstvo u MNV, što su dr Jovan Manojlović, Bogdan Svirčević i dr Joso Vojnić Hajduk odbili i više nisu učestvovali u radu gradskih tela.

Karolj Biro

Iako se zalagao za mađarsko jedinstvo, dr Karolj Biro, gradonačelnik od 1902. godine i ključna osoba za incijativu i realizaciju izgradnje nove Gradske kuće, podneo je poslepodne ostavku na svoju dužnost. Odlaskom sa vlasti ove markantne političke ličnosti "starog kova" simbolično je okončan period mađarske dominacije gradom, iako tada akteri događaja to nisu mogli znati. Dr Biro je nastavio da živi i radi u Subotici pod jugoslovenskom vlašću, do svoje smrti u dubokoj starosti 1952. godine. Otišao je međutim u velikom stilu, pre ostavke razdelivši velike količine oružja i municije koji su čuvani u Gradskoj kući.

EPIZODA II - SLOVENSKO JEDINSTVO I OSNIVANJE NARODNE GARDE

(Početak novembra 1918. godine)

Dok su se odvijali haotični događaji u Budimpešti i mađarske reakcije na njih u Subotici, Srpska vojska je trijumfalno ušla u Beograd 1. novembra 1918. godine, oslobodivši time celu predratnu teritoriju Kraljevine Srbije. U Subotici je bilo teško saznati za takve događaje. Mađarske vlasti su kontrolisale sve novine, telegraf nije radio, telefon je takođe bio pod kontrolom, a od vozova su saobraćali samo vojni transporti. Upravo preko mnogih vojnika, naročito slovenskih, koji su prolazili kroz grad, Bunjevci i Srbi saznali su i za proboj Solunskog fronta i za najnovije uspehe Srpske vojske. Te vesti su ih hrabrile u haotičnoj situaciji mađarske revolucije, gde je bilo sve više pucnjave, razbojništava i opšte anarhije na ulicama i po salašima.

Bogdan Svirčević

Velečasni Blaško Rajić vratio se iz Zagreba 2. novembra i odmah pohodio svoje prijatelje da im prenese svoja iskustva i događaje u kojima je učestvovao. Ove vesti su dodatno učvrstile njihovu volju, ali su svi bili svesni da Mađarsko narodno veće ima svoje naoružane ljude, kao i još četiri puka relativno disciplinovanih honveda u kasarnama koji će čuvati trenutni poredak. Radnički, socijalistički deo, mađarske garde imao je i četiri mitraljeza u tornju Gradske kuće. Velika nesigurnost zavladala je i 3. novembra, kada je Blaško Rajić krenuo da obiđe bolesnu vernicu svoje župe, da bi ga skoro ubio pijani vojnik, koji je na njega ispalio metak iz blizine, samo srećom promašivši.

Preokret je usledio 4. novembra 1918. godine, kada se u Suboticu konačno vratio dr Vladislav Manojlović, koji je kao oficir austro-ugarske vojske, odsustvo provodio u Somboru. Tamo je značajno pomogao srpskom prvaku dr Jovanu Laloševiću da osnuje Srpsko-bunjevački narodni odbor i u Suboticu se vratio rešen da to sprovede i ovde. Stupio je u kontakt sa svojim prijateljima Srbima i Bujevcima i odmah su se organizovali.

Halbror kuća

5. novembar 1918. godine, bio je utorak. Izvori kažu oblačno i hladno vreme. Mesto istorijskog sastanka bila je advokatska kancelarija dr Vladislava Manojlovića. Ona se nalazila u Halbror kući, izgrađenoj 1897. godine, u neorenesansnom stilu, na adresi Košut Lajoša 9 (danas Korzo 9).

Tamo gde su danas poznata knjižara i posećen gradski kafić sastala se, u 15:00 časova, do tada najozbiljnija i najbrojnija grupa Srba i Bunjevaca. Pored domaćina dr Vladislava Manojlovića, bili su prisutni njegov rođeni brat dr Jovan Manojlović; njihov brat od strica, pijanista i osnivač Muzičke škole u Beogradu Cvetko Manojlović; Albe Malagurski, koji je organizovao sastanak od 20. oktobra; rimokatolički sveštenici Blaško Rajić i Ilija Kujundžić; pravoslavni sveštenik Marko Protić; direktor filijale "Hrvatske zemaljske banke d.d." Vojislav Stanković; srpski učitelj Bogdan Svirčević; advokati dr Stipan Matijević, dr Jovan Petrović Ćata, dr Josip Vojnić Hajduk i dr Radivoj Miladinović. Zatim trgovac Petar Bajić i ugledni seoski domaćini Đorđe Ognjanov, Toša Segedinčev i Jovan Ognjanov Severov. Ključno za odlučnu akciju bilo je prisustvo mladog advokatskog pripravnika dr Jose Prćića, koji je doveo svoje pouzdane drugove, rezervne oficire dr Lazara Orčića, Andriju Mazića i Gavru Čovića.

Cvetko Manojlović / Vladislav Manojlović

Kada je dr Vladislav pozdravio skup i preneo iskustva osnivanja Srpsko-bunjevačkog narodnog odbora u Somboru, predložio je da se to isto učini u Subotici, sa ciljem dočeka Srpske vojske i preuzimanja vlasti. Na pitanje ko je još sa njim, odmah je dobio odlučan i glasan odgovor od sveštenika Blaška Rajića, koji mu je rekao: "Evo brate Vladislave ruke, ja hoću!"

U tako srdačnoj i bratskoj atmosferi nastavila se neformalna rasprava kako, kada i gde osnovati bunjevačko-srpski narodni odbor za Suboticu. Sabrani prvaci bavili su se i pitanjem koga da predlože za predsednika budućeg odbora. Svi planovi su im ipak mogli biti lako osujećeni ako ne budu mogli da brane svoje sudbonosne odluke. Bezbednosna situacija u gradu im je išla na ruku jer je mađarsko Vojno veće napravilo grešku što je 4. novembra od komandanta vojske, generala Geze Tirija tražilo i dobilo komandu nad pomenuta četiri puka u Subotici. General se odmah po predaji dužnosti uputio vozom u Budimpeštu. Većina vojnika, koji nisu bili Subotičani, odmah po saznanju da im sada komanduje neka civilna vlast, uputila se kućama i jako ih je malo ostalo na raspolaganju mađarskom lokalnom veću.

Ilija Kujundžić / Đordje Ognjanov

Ipak mađarska straža u gradu nije bila malobrojna, pa su se mladi Bunjevci oko oficira Orčića, Mazića i Čovića, još pre sastanka skupili u neformalne grupe "gaćana" spremnih da oružjem brane Blaška Rajića.

Na sastanku je odlučeno da ti momci budu okosnica Bunjevačko-srpske narodne garde, koja je krenula sa organizovanjem odmah po okončanju skupa. Dok su mladići jahali po salašima i skupljali ljudstvo, Cvetko Manojlović je zavrbovao aktivnog potpukovnika carske vojske Milana Viličića, koji će stati na čelo Garde. Vladislav Manojlović je ubedio kapetana Ervina Šljemina, koga je znao sa fronta, a pristala su i braća Iskrić, Jovan i Nikola iz 86. pešadijskog puka.

Omladinci su se podelili po gradskim kvartovima da regrutuju gardiste. Tako je Andrija Mazić organizovao ljude u Gatu; Lazar Ivandekić u Keru; Nikola Suvajdžić u Aleksandrovu, a na Verušiću i u Srpskom kraju Milivoj Bešlin. Oni su usput širili i vesti o skorom osnivanju Odbora, a na svoje austro-ugarske uniforme su prišivali srpske, hrvatske i sve slovenske i savezničke oznake do kojih su mogli doći.

Kada se Garda i potpuno formalno ustrojila brojala je 25 oficira i 288 vojnika, podeljenih  u dve čete, mitraljesko odeljenje i ispostavu u Aleksandrovu. U redove Garde primani su samo sposobni i vešti momci, koji su imali nekog iskustva sa oružjem i čija odanost je bila neupitna. Selekciju mnogobrojnih prijavljenih vršili su profesionalni oficiri, koji su zaveli i prikladnu vojnu disciplinu i organizaciju. Oficirski kadar je bio sledeći:

Potpukovnik Milan Viličić - komandat garde;

Kapetani: Jovan Iskrić, Sava Janković, Ivan Ivković Ivandekić i Ervin Šljeman;

Poručnici: Stevan Prodanović, Ilija Lepedat, Dobrivoj Savić, Slavko Kaćanski, Aleksandar Suvajdžić, Lazar Orčić, Žarko Petrović, Nikola Iskrić i Milivoj Bešlin;

Potporučnici: Ivan Malagurski, Andrija Mazić, Vojislav Orčić, Nikola Suvajdžić, Andrija Ćakić, Josip Mikšić, Gavra Čović, Bela Orčić i Ljudevit Kopunović;

Zastavnici: Remija Miljački i Marko Pejić Tukuljac

Đaci narednici: Andrija Kujundžić, Vojislav Gabrić, Stipan Vidaković, Lajčo Vidaković, Dušan Stojković, Mihajlo Temunović, Ozren Pilić, Lazar Ivković Ivandekić i Geza Perčić.

Svi gardisti su položili zakletvu u pet tačaka, koja je glasila:

"Zaklinjem se Bogu i svome Narodu - svom dušom i svim srcem, na sve što je moje i sveto mi:

1) Da ću se pokoravati svim naredbama Bunjevačko-srpskog narodnog odbora i svojih starešina;

2) Da ću uložiti sve svoje sile za očuvanje svačijega života i imanja, bez razlike vere i narodnosti i toga radi održavati svuda najstroži red i mir i sprečavati svaku krađu, pljačku i otimačinu;

3) Zaklinjem se svojim obrazom, poštenjem - zadajem svoju slovensku reč i tvrdu veru da neću dirati u tuđe, ni drugome dopustiti da to čini;

4) Da ću službu najtrezvenije vršiti i kloniti se opijanja;

5) Da neću nikada, pa ni u veselju, ni jedan metak uludo ispaliti, tako mi Bog pomogao!"

Tekst zakletve nam, kao svojevrsni manifest Bunjevačko-srpske narodne garde, govori o namerama njenih osnivača. Da se pre svega čuvaju životi i imovina svih Subotičana, bez razlike vere i nacije. Tekst i činjenica da nisu zabeleženi sukobi raznih oružanih formacija u gradu na nacionalnoj osnovi, govore o visokom nivou svesti, čovečnosti i časti koji je vladao u svim nacionalnim zajednicama. Sve oružane formacije uglavnom su se bavile održavanjem reda i sprečavanjem pljački i nasilja. Između njih nije došlo do sukoba ni na političkom i ideološkom nivou i nijedan gardista nije poginuo ni na jednoj strani.

Kako, kada i gde će nastati dogovoreni Bunjevačko-srpski narodni odobor? Koliko će imati članova? Ko će biti predsednik? Kakve će odluke donositi? Kako mađarske vlasti reaguju na ovako složno organizovanje Bunjevaca i Srba? Odgovore na ova i druga pitanja saznajte u Epizodi III, 10. novembra 2018. godine.

AUTOR I LITERATURA

Serijal "Oslobođenje i ujedinjenje u Subotici – 100 godina kasnije" za portal Subotica.com piše naš sugrađanin Sava Stambolić. Literatura koja je korišćena u prikupljanju istorijskih činjenica navedena je u nastavku:

• Mirko Grlica, Geza Vaš, "Subotica u Jugoslaviji", časopis "Pro memoria", Subotica, maj 1989. godine;
• Dr Vuk Vinaver, "Jugoslavija i Mađarska 1918 - 1933", Beograd, 1971. godina;
• Pop Marko Protić, "Zlatni dani Subotice - Od oslobođenja 13. novembra 1918. do potpisa mira 4 juna 1920", Subotica, 1930. godina;
• Josip Šokčić, "Subotica pre i posle oslobođenja - građa za istoriju Subotice", Subotica, 1934. godina;
• dr Stipan Matijević, "Događaji koji su se odigrali u Subotici za vreme mojeg javnog delovanja od 10. nov. 1918. do 20. maja 1920. god.", Subotica, 1928. godina;
• Petar Pekić, "Povijest oslobođenja Vojvodine", Subotica, 1939. godina;
• Gordana Prčić Vujnović, Viktorija Aladžić, Mirko Grlica, "Gradotvorci 1. Subotički stambeni objekti od baroka do moderne", Subotica, 2004. godine;